Khi các nhà làm phim lần đầu tiên bắt đầu dựng phim vào cuối những năm 1800 và đầu những năm 1900, chỉnh sửa phim là một phần nghiêm ngặt của quy trình. Sự ra đời của Hiệu ứng Kuleshov (Kuleshov effect) đã biến việc biên tập phim thành một loại hình nghệ thuật với khả năng sáng tạo vô tận.

Hiệu ứng Kuleshov là gì?

Hiệu ứng Kuleshov là một thử nghiệm phim do nhà làm phim Liên Xô Lev Kuleshov thực hiện. Nó khám phá cách khán giả mô tả ý nghĩa và hiểu các cảnh quay tùy thuộc vào thứ tự sắp xếp. Thử nghiệm cho các đạo diễn và biên tập phim thấy rằng độ dài, chuyển động, đoạn cắt và cách sắp xếp của cảnh quay có thể ảnh hưởng đến cảm xúc của khán giả.

Lev Kuleshov là một nhà làm phim người Nga, người đã từng làm công việc quay phim cho kênh truyền hình trong cuộc Cách mạng Nga năm 1917. Sau cuộc cách mạng, ông thành lập Xưởng Kuleshov, một chi nhánh của Trường Điện ảnh Mátxcơva (Moscow Film School), nơi thu hút các sinh viên quan tâm đến việc vượt qua ranh giới và thử nghiệm các kỹ thuật chỉnh sửa sáng tạo.

Trong khi giảng dạy tại Trường Điện ảnh Moscow, Kuleshov đã tiến hành một thử nghiệm để chứng minh cách người xem bị ảnh hưởng đến cách giải thích biểu cảm trên khuôn mặt của nhân vật thông qua việc đặt cạnh với hình ảnh thứ hai. Anh ấy đã chỉnh sửa cận cảnh một người đàn ông vô cảm, nam diễn viên phim câm của Sa hoàng Ivan Mosjoukine, cùng với ba cảnh kết thúc thay thế: một đứa trẻ chết trong quan tài, một bát súp và một người phụ nữ nằm trên một divan. Sau đó, Kuleshov chiếu ba bộ phim thu nhỏ cho ba khán giả riêng biệt và yêu cầu người xem giải thích những gì người đàn ông đang nghĩ.

Những khán giả nhìn thấy hình ảnh đứa trẻ đã chết tin rằng biểu hiện của người đàn ông cho thấy sự buồn bã. Khi theo sau là một đĩa súp, họ nghĩ biểu hiện của người đàn ông là đói. Và khi ghép với hình ảnh người phụ nữ, khán giả cho rằng người đàn ông đang ham muốn.

Trên thực tế, biểu cảm của người đàn ông giống hệt nhau trong cả ba bộ phim thu nhỏ, nhưng cách khán giả nhìn thấy như: nỗi buồn, đói bụng hay ham muốn phụ thuộc hoàn toàn vào hình ảnh sau đó. Kể từ đây, các nhà làm phim đã có cách để mô tả cho khán giả thấy các biểu cảm trên khuôn mặt dựa trên bối cảnh lớn hơn của cảnh phim.

Sự phát triển của hiệu ứng

Nhiều năm sau khi Kuleshov tạo ra thử nghiệm của mình, đạo diễn Alfred Hitchcock đã điều chỉnh Hiệu ứng Kuleshov thành khái niệm riêng mà ông gọi là “điện ảnh thuần túy”, bao gồm ba cảnh quay:

• Quay gần (close-up shot).
• Quay từ góc nhìn (Point-of-view shot).
• Quay phản ứng (Reaction shot).

Việc Hitchcock bổ sung cảnh quay phản ứng làm rõ thêm cho khán giả những gì nhân vật nghĩ hoặc cảm thấy về những gì họ vừa xem.

Trong một cuộc phỏng vấn năm 1964 cho chương trình Telescrope, Hitchcock đã chia sẻ những hiểu biết của mình về cách kể chuyện điện ảnh, kết thúc bằng một ví dụ về điện ảnh thuần túy: Hình ảnh một cảnh quay cận cảnh Hitchcock đang nheo mắt với cảnh quay từ góc nhìn (Point-of-view shot) của một người phụ nữ có con. Cảm xúc của ông đối với cặp mẫu tử này rất mơ hồ cho đến khi cảnh quay phản ứng xuất hiện (Reaction shot), biểu hiện của anh ấy thay đổi thành một nụ cười. Khán giả kết luận rằng anh ấy là một người đàn ông tốt bụng và thông cảm. Tuy nhiên, khi chuyển cảnh quay (Point-of-view shot) ra để thay vào đó Hitchcock đang xem một phụ nữ mặc bikini và khán giả chuyển sang cảm nhận Hitchcock là một người đàn ông tồi.

Ví dụ hiệu ứng Kuleshov trong phim ảnh

Sự im lặng của bầy cừu

Hiệu ứng Kuleshov phát huy hết tác dụng trong phim “Sự im lặng của bầy cừu”, tạo ra sự căng thẳng giữa các nhân vật khi bối cảnh được thiết lập cho một tiết lộ ly kỳ.

Phân cảnh cụ thể này cũng tạo ra một phản ứng độc đáo giữa hầu hết người xem, vì họ tin một điều là đúng chỉ khi thấy rằng trường hợp ngược lại.

Inside Out

Hiệu ứng Kuleshov thậm chí còn rõ ràng trong các bộ phim dành cho trẻ em, bao gồm cả “Inside Out” của Pixar. Khán giả thấy Riley đang xem TV, và qua phản ứng của nhân vật Fear, cô ấy cũng bắt đầu phản ứng với cảnh đó. Chuyển đổi qua lại giữa Riley, Sợ hãi (Fear) và các cảm xúc khác, cũng như TV để xem sự leo thang.

Kỵ sĩ bóng đêm trỗi dậy (The Dark Knight Rises)

Trong “The Dark Knight Rises”, phần cuối cùng trong loạt phim “Batman” của Christoper Nolan, khán giả theo dõi Catwoman chứng kiến cảnh Batman bị Bane, nhân vật phản diện chính của phim đánh bại. Việc đặt điểm nhìn và cảnh tượng sầu muộn của cô ấy gợi lên sự tiếc nuối.